Forskersonen er forskning.nos side for debatt og forskernes egne tekster. Meninger i tekstene gir uttrykk for skribentenes holdninger. Hvis du ønsker å delta i debatten, kan du lese hvordan her.

Veterinærinstituttet jobbar tett saman med Mattilsynet, Miljødirektoratet og Norsk institutt for naturforsking for å berge det som no er ein av dei siste levekraftige bestandane av lokal kreps i heile Europa. 

Men framtida til den norske krepsen er uviss fordi ulovleg flytting av signalkreps, ein art som er importert frå Nord-Amerika, fører til meir sjukdom. 

Mattilsynet, fleire offentlege etatar og mange privatpersonar gjer det dei kan for å stoppe denne utviklinga. Heldigvis kan vi enno redde den norske krepsen, men vi har ingen tid å miste.

Enno ikkje for seint

Europeiske og amerikanske kreps har utvikla seg på kvart sitt kontinent i mange millionar år. På denne lange tida har dyra tilpassa seg ulike parasittar og sjukdomar. 

Hos amerikansk kreps, både signalkreps og andre artar, er det vanleg med ein overflatisk infeksjon i skalet med ein parasitt av typen eggsporesopp. Hos dei amerikanske krepsane blir parasitten kapsla inn i skalet og viser seg berre som små, svarte flekkar.

Men hos europeisk kreps, som den svenske og norske edelkrepsen, vil immunforsvaret ikkje greie å stogge sjukdomen. Her blir parasitten aggressiv, eter seg innover i skalet og vidare inn i kroppen til muskulatur og nervevev. 

Blir smitte introdusert til eit norsk vassdrag vil all krepsen kunne døy i løpet av kort tid. Sjukdomen har difor fått det kledelege namnet krepsepest.

Slik spreidde pesten seg

Korleis hamna vi i denne situasjonen? I Europa har vi fem ulike artar av ferskvasskreps, alle frå den same familien, og alle sårbare for pesten frå vest. Dei første smitta krepsane blei truleg importerte frå Amerika allereie for 150 år sidan. Spreiing av eggsporesoppen førte til ein dramatisk dødelegheit av dei lokale artane over heile Europa, og pesten nådde Sverige allereie i 1907.

Det var eit hardt slag, for svenskar er ekstra glade i kreps og krepselag. Som eit botemiddel for den reduserte fangsten bestemte dei seg på 1960-talet for å få opp bestanden ved å importere tilsynelatande frisk, nordamerikansk signalkreps. 

Men dei amerikanske dyra var ikkje immune mot pesten, tvert om var dei friske bærarar av smitten. I tillegg hadde dei med seg ein ny og enno meir aggressiv variant av eggsporesoppen.

Svenske tilstandar – og kva vi kan lære av dei

I byrjinga såg alt bra ut, fangstane gjekk opp og signalkreps vart eksportert frå Sverige til Finland og fleire andre europeiske land. Men parasitten følgde med på lasset og frekvensen av krepsepestutbrott økte drastisk. Sjukdom har med tida teke livet av 97 prosent av dei opphavelege svenske edelkrepsane, og «svenske tilstandar» spreidde seg vidare til resten av Europa. 

I Noreg har vi heile tida hatt forbod mot utsett av signalkreps, men smitten har likevel kome inn frå aust. Sidan 1971 har pesten herja i fleire vassdrag inn mot svenskegrensa, med størst problem i Glåma (1987) og Haldenvassdraget (1989).

Mattilsynet trudde først at sjukdom på vår side av grensa kunne skuldast flytting av båtar eller fiskeutstyr. Så vart det oppdaga signalkreps i Øymarksjøen i Østfold i 2008. Med stadig nye påvisingar av signalkreps og krepsepest var det tydeleg at det også her i Noreg er folk som trur dei kan gjere naturen ei teneste med å flytte og sette ut signalkreps. 

Men når opptil 86 prosent av signalkrepsane er smitta med eggsporesopp er slik flytting i praksis ein dødsdom for den lokale edelkrepsen.

Betre metodar

Alle levande vesen slepp frå seg litt arvestoff, eller DNA, til miljøet. Med det som blir kalla miljøDNA-metodar er det mogleg å leite etter svært små spor av slikt DNA i luft, jord eller vatn. 

Krepsane legg heile tida frå seg DNA i vatnet, til dømes i avføringa eller i restar av celler frå skalskiftet. Eggsporesoppen, som veks i skalet eller inne i kroppen til krepsen, spreier seg i vatn ved å sende ut tusenvis av symjande sporar. Dei er ørsmå, berre ein tiandedels millimeter store, men med meir enn nok DNA til å identifisere parasitten.

Veterinærinstituttet har over fleire år jobba med å lage nye og betre testar som kan påvise DNA frå både kreps og parasitt i dei same vassprøvane. Å leite etter soppsporar eller cellerestar frå kreps i vassprøvar frå ein innsjø eller ei stor elv som Glomma er om lag like lett som å finne nåla i høystakken. Og det er akkurat det vi gjer i det årlege overvakingsprogrammet som blei starta opp i 2016 . 

Ved å filtrere fem liter vatn på kvar prøvestasjon og reinse ut alt DNA-materialet er det faktisk mogleg å finne ei enkelt soppspore eller krepsecelle. Vi kan til og med avsløre kor mykje smitte det er i vatnet og kva slags type kreps som lever der.

Kva må gjerast no

Det norske overvakingsprogrammet viste i 2024 at krepsepesten framleis er på frammarsj, men at vi enno har mange gode bestandar av norsk edelkreps. Det skal vi vere glade for, kreps er altetande dyr som har ei svært viktig rolle i sine økosystem. Og sjølv om signalkreps ikkje døyr av krepsepest går dei ofte ei uviss framtid i møte. 

I Sverige har de sett ein dramatisk kollaps i bestandane i nesten helvta av innsjøane, 12 til 20 år etter at dei første signalkrepsane vart sette ut. Dette er ein skjebne dei deler med mange andre typar invaderande dyreartar. Årsaka er truleg akkurat det at dei er nye, og difor ikkje er naturleg tilpassa den nye levestaden.

Vi veit kva som står på spel og vi har alle dei reiskapane vi treng for å hindre svenske tilstandar i norske vassdrag. Alle som ferdast i eller nær elvar og innsjøar med smitte må vere nøye med å desinfisere alt utstyr før dei tek det vidare. Men det aller viktigaste vi kan gjere er å stoppe den ulovlege flyttinga av signalkreps.

Aktuelt fra forskersonen:

Norsk jordbruk handler om mer enn å fylle matfatet

Norges største isbre kan være halvert om 75 år